Ken jij het verschil tussen een draak en een griffioen? Weet je welke dieren op de kaart hierboven staan? Werd er echt een haan ter dood veroordeeld voor het leggen van een ei? En verkocht men in het verleden hoorns van eenhoorns? Dat en veel meer ontdek je hier!
Fabels
In de bib zijn verschillende boeken te vinden waarin fabeldieren opduiken. De meeste fabeldieren (en gewone dieren) duiken op in fabelboeken. Dat zijn boeken met korte verhalen waarin de schrijver de lezer een lesje wil leren door verhalen te vertellen. De hoofdrol wordt in die verhalen niet gespeeld door mensen, maar door dieren die menselijke eigenschappen krijgen. Ze kunnen praten, op twee benen lopen, koken...je kan het zo gek niet bedenken. Fabelboeken werden 4000 jaar geleden voor het eerst geschreven in India en later via Mesopotamië en Egypte overgebracht naar Griekenland. Vooral in Griekenland waren ze een groot succes. De bekendste fabeldichter uit het oude Griekenland was de legendarische bevrijde slaaf Aisopos (later Aeopus). Hij wordt gezien als de vader van de Europese fabelliteratuur omdat zijn fabels in latere perioden heel vaak werden overgenomen en aangepast. Ook in de bib van de Universiteit Antwerpen hebben ze een hoop fabelboeken waarin fabeldieren verstopt zijn. Welke fabeldieren verschuilen zich in deze boeken en wat is er zo speciaal aan deze dieren?
Here be dragons!
De draak is het bekendste en meest afgebeelde fabeldier ooit. Je hebt draken in alle vormen en maten. Ze kunnen vuur spuwen, vliegen, zwemmen... In de middeleeuwen was men er echt van overtuigd dat deze draken bestonden. Men vond regelmatig fossielen of ‘drakenbotten’, ontdekte op verre reizen vaak dieren die op draken leken en er werden enorm veel verhalen over verspreid. De tekening aan de linkerkant vertelt het verhaal van de olifant en de draak. De draak is de grootste vijand van de olifant en probeert hem te doden door hem te bijten met zijn giftige tanden. Dit lukt, maar de olifant valt uitgeput neer op de draak waardoor hij verpletterd wordt. Moraal van het verhaal: als je anderen kwaad doet zal dat ook voor jezelf gevolgen hebben.
De haan en het ei
Oorspronkelijk was de basilisk een kleine slang. In de middeleeuwen veranderde deze slang in een draakachtig wezen met vogelpoten, een kronkelende staart met schubben, het hoofd van een haan, vleugels en een slangentong. Dit dier ziet er natuurlijk heel anders uit dan de basilisk die opduikt in de Harry Potter-boeken en -films. Vandaag weten we dat de basilisk zoals die hier afgebeeld wordt niet bestaat, maar tijdens de middeleeuwen en de vroegmoderne periode geloofde men heel sterk in het bestaan ervan en werden er zelfs aanvallen door basilisken gemeld. In de stad Basel werd in 1474 zelfs een haan ter dood veroordeeld omdat hij ervan verdacht werd een ei gelegd te hebben. En iedere middeleeuwer wist natuurlijk dat uit een ei, gelegd door een haan, een basilisk kon kruipen.
Een troon van eenhoornhoorn
De eenhoorn is een dier dat al beschreven werd door de Romeinen, maar dat doorheen de eeuwen vele gedaanteverwisselingen heeft ondergaan. Hij veranderde tijdens de oudheid van een gazelle met een hoorn op zijn hoofd in een wilde ezel zo groot als een paard met een witte vacht, een paars hoofd en blauwe ogen. Later werd het de eenhoorn die we vandaag kennen: een wit paard met een hoorn in het midden van zijn hoofd. Wat al deze voorstellingen met elkaar gemeen hebben is dat het altijd om een woest, maar puur dier gaat. Volgens middeleeuwse auteurs was het mogelijk om het woeste dier te vangen door een truc te gebruiken. Als een mooie vrouw wordt geplaatst waar men een eenhoorn verwacht, zal de eenhoorn zijn hoofd op haar schoot leggen en in slaap vallen. Op dat moment kan de jager het dier vangen of doden. Waarom zou men zo’n dier doden vraag je je misschien af? Wel, niet om onsterfelijk te worden door het drinken van eenhoornbloed zoals dat in Harry Potter het geval is, maar wel omdat de hoorn van een eenhoorn genezende kracht had. Giftig water werd drinkbaar, zieken genazen en koningen konden er niet genoeg van krijgen. Deense en Oostenrijkse koningen lieten scepters en tronen maken van eenhoornhoorns. Later bleek dat het niet om de hoorn van een eenhoorn ging, maar om die van een narwal (een dolfijn met slagtanden).
Eeuwig leven
De feniks is een fabeldier dat in vele culturen voorkomt. Men vertelt steeds dat het een vogel is die in vlammen opgaat en daarna herrijst uit zijn as. Hoe de vogel sterft en hoe vaak hij herboren kan worden is niet altijd duidelijk. De Grieken geloofden dat er slechts 1 feniks was en dat deze om de 500 jaar in vlammen opging om weer herboren te worden.
In de middeleeuwen werd de feniks vaak als symbool gezien voor Jezus Christus omdat ook hij opgestaan zou zijn uit de dood.
In de middeleeuwen werd de feniks vaak als symbool gezien voor Jezus Christus omdat ook hij opgestaan zou zijn uit de dood.
De zus van Alexander de Grote
Diep in de zee, diep in de zee... Dit is niet de kleine zeemeermin van Disney, maar een levensgevaarlijk wezen dat mannen de dood in lok. Er bestaan volgens verhalen zowel zeemeerminnen als zeemeermannen (al komen de mannen veel minder voor). Ze hebben het bovenlichaam van een mens en een vissenstaart. Al in de oudheid vertelde men verhalen over zeemeerminnen die met hun gezang schippers lokten en schepen deden vergaan door ze op de rotsen te laten vastlopen. Volgens een Griekse legende wilde Alexander de Grote net als de feniks onsterfelijk worden. Hij wist de Fontein van Eeuwige Jeugd te vinden. Wie van dit water drinkt, wordt opnieuw jong. Alexander nam een fles van het water mee, maar waste er per ongeluk het haar van zijn zus mee. Na Alexanders dood was zijn zus kapot van verdriet en stortte ze zich in zee. Ze verdronk niet maar veranderde in een zeemeermin. Ze leeft volgens de legende nog steeds en wanneer je haar ontmoet kan je er op rekenen dat ze je vraagt waar haar overleden broer is. "Hij leeft en verovert de wereld," is het enige juiste antwoord.
Een drinkhoorn van griffioenklauwen
De griffioen wordt ook wel de koning van de dieren genoemd. Hij is namelijk een combinatie van een leeuw, de koning van de landdieren, en een arend, de koning van de vogels. De klauwen van een griffioen beschermden (net als de hoorn van een eenhoorn) tegen vergif. Er werd al snel een handel in klauwen opgezet vanuit het Verre Oosten. Net zoals de hoorns van eenhoorns waren de klauwen niet echt. In werkelijkheid waren het de hoorns van Aziatische bergschapen. Ze werden beslagen met metaal en als drinkhoorns gebruikt. Net als van draken wordt van griffioenen gezegd dat ze schatten bewaken en dat ze ieder die hun schat probeert te stelen, opeten. Pas dus op dief, je bent gewaarschuwd!
Warm en koud blazen
De sater dook voor het eerst op in de Griekse mythologie. Het is een wezen met het bovenlichaam van een man, maar het onderlijf van een bok. In de Griekse mythen gaat het vaak om speelse figuren die soms behulpzaam zijn, maar ook graag grapjes uithalen. De sater op de prent is van het behulpzame type. Hij komt een verdwaalde man te hulp en belooft de man eten en een slaapplaats te geven. Omdat het koud is blaast de man op zijn handen om ze warm te krijgen. Wanneer hij bij de faun aankomt en soep krijgt, blaast hij om de hete soep af te koelen. De sater wijst hem hierna de deur, want iemand die zowel warme als koude lucht kan blazen is niet te vertrouwen. Moraal van het verhaal: iemand die twee verschillende standpunten inneemt kan je niet vertrouwen.
Intelligent en gewelddadig
Een centaur is een wezen met het bovenlichaam van een mens en het onderlichaam van een paard. Centauren staan bekend om hun woestheid en agressie. Er zijn verschillende soorten centauren. Sommigen zijn beschaafd maar lopen steeds gewapend rond, terwijl anderen zijn wilden die in de bossen leven en rauw vlees eten. Ze zijn geen van beiden dus leuk om tegen het lijf te lopen. Toch bestaan er ook verhalen over een wijze centaur die Chiron heette en volgens de legende de leraar was van verschillende Griekse helden. Ook in de Film Percy Jackson and The Lightning Thief speelt Chiron een belangrijke rol.
Reisverhalen
Wanneer we vandaag op reis gaan, nemen we soms een boek mee waarin we onze ervaring op schrijven om later nog eens te lezen. We schrijven over wat we gedaan hebben, wie we ontmoet hebben, wat we gezien hebben... Ook in de middeleeuwen en de nieuwe tijd schreven mensen reisverhalen. Die reisverhalen waren heel populair en werden door heel veel mensen gelezen. Reisverslagen gaven vaak informatie over de steden die men bezocht, de mensen die men ontmoette en de wonderlijke dieren en planten die men op de weg tegenkwam. Vaak kenden mensen bepaalde dieren enkel uit reisverhalen. Denk maar aan de giraf, de zebra, de neushoorn, maar ook aan draken, griffioenen, basilisken... Het was even waarschijnlijk dat een zebra bestond als dat een draak bestond, want beiden kenden ze alleen uit verhalen. Wat vertelden deze verhalen over 'fabeldieren'?
Een fabelachtige zebra
Deze prent komt uit het 16de-eeuws reisverslag "Relatione del reame di Congo et delle circonvicine contrade". Het gaat dus om een wezen dat de reiziger tegenkwam op zijn reis naar Congo. Maar wat is het? Een paard met zwarte en witte strepen dat groter is dan een boom? Het is een zebra, maar de tekening lijkt helemaal niet op de zebra die wij kennen. Het is een heel mooie tekening. het paard is perfect getekend, maar hoe komt het dan toch dat het net een fabeldier lijkt? Dit komt doordat de tekenaar niet mee op reis geweest was en nog nooit eerder een zebra gezien had.
Er zijn verschillende andere reisverhalen waarin over deze fabelachtige dieren gesproken wordt. Als je wil weten waar mensen deze speciale zebra en andere dieren tegen het lijf liepen, klik dan zeker op de kaartjes van Afrika, Europa en het Midden-Oosten!
© Shana Van Hauwermeiren (2017)
Monsteratlas
"De wereld is een boek, en zij die niet reizen lezen slechts één bladzijde."
- Sint-Augustinus (354 n.C. - 460 n.C.)
Abraham Ortelius (1527 - 1598) nam het eerste deel van deze zin nogal letterlijk en probeerde de West-Europese kennis van de wereld samen te brengen in één boek: Theatrum Orbis Terrarum. Op basis van oudere kaarten en teksten liet hij kaarten maken en bundelde deze tot de eerste wereldatlas. Voorheen werden kaarten ook gebundeld, maar Ortelius was de eerste die ze allemaal in dezelfde stijl en op hetzelfde formaat liet maken, geordend per continent, streek en staat. Ondanks zijn wetenschappelijke aanpak doken er op zijn kaarten wezens op die in onze ogen net fabeldieren zijn. Onderstaande kaart van IJsland bevat verschillende van die 'fabeldieren'. Klik op de bolletjes om er meer over te weten te komen!